MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ VE YERİ BİLİNMEYEN MEZARI (1755-1819)

Gaziantep tarih boyunca bulunduğu bölgenin kültür ve medeniyet merkezi olmuş, geçmiş zamanlara damgasını vuran âlim ve edipler yetiştirmiştir. Bu özelliğinden dolayı, o çağlarda İslam dünyasının bilim merkezi olan Buhara şehrine nispetle “Küçük Buhara” olarak anılmıştır. XVII. Yüzyılda Antep’i ziyaret eden Evliya Çelebi Antep’te sadece Hadis-i Şerif tedrisi yapılan yedi Darü’l- Hadis bulunduğunu belirtmiştir. Gaziantep ilim ve irfan konusunda her zaman cazibe merkezi olmuş ve Gaziantep’te tarih içerisinde birçok âlim, müderris, şair ve hâfız yetiştirmiştir. Ancak, Antep’te yetişen bu ilim adamları hakkında yapılan çalışmalar çok sınırlı sayıdadır. Bu sebepledir ki, Antepliler geçmişlerinde büyük eserlere imza atmış âlimleri yeterince tanıma imkânı bulamamışlardır. Bu önemli şahsiyetlerden birisi de Mütercim Âsım olarak bilinen Seyyid Ahmet Âsım Efendi’dir. Büyük ve önemli çalışmaları olan ve padişahlar tarafından takdir görüp, ödüllendirilen Mütercim Âsım Efendi hakkında yapılan çalışmalar oldukça kısıtlı olup, yayınlanmış eserlerini bilmediğimiz gibi, birkaç yıl öncesine kadar mezar yeri dahi bilinmiyordu.

Mütercim Âsım Efendi’nin mezarının yerinin yeniden tespitinin hikâyesi oldukça ilginçtir. Tarafımızdan “Gaziantepli Hattatlar” konusunda çalışma yaparken, Şakir Sabri Yener’in “Gaziantep Büyükleri Beşyüz Elli Yıllık Alim ve Şairleri” isimli eserinde Mütercim Âsım Efendi’nin 27 Kasım 1819 tarihinde vefat ettiği ve mezarının İstanbul Karaca Ahmet mezarlığında Harmanlıktan Miskinlere giden yolun sağındaki set üzerine defnedildiği bilgisine ve Necmettin Şahiner’in 1997 yılında yayınlanan “Türk Dilinin Mimarı Antepli Mütercim Asım” isimli eserinde Mütercim Âsım Efendi’nin mezarının kayıp olduğu bilgisine rastlamıştım. Acaba, 1819 yılında vefat eden Mütercim Âsım Efendi’nin 200 yıllık mezarı ve mezar taşları duruyor muydu? İstanbul Karaca Ahmet mezarlığında, mezarlık yetkilileri ile görüşmeler ve iki gün boyunca aramalarımız sonucunda bir bilgiye ulaşamadık. Üçüncü gün tekrar mezarlıkta yukarıda belirttiğimiz eserde belirtilen yerde yaptığımız araştırmalarımız mezarlığı bilmediğimizden dolayı sonuç vermemişti. Üzgün bir şekilde dönerken karşılaştığımız yaşlı görevli bize ne aradığımızı sordu. Konuyu anlattığımızda bize bir yer tarif etti. Sanki Mütercim Âsım Efendi bizi çağırıyordu. Son bir umutla gittiğimiz yerde sivri kavuklu mezar taşı şahidesi yılların yorgunluğu ile bizi dimdik ayakta bekliyordu. Böylece, Mütercim Asım Efendi’nin iki yüz yıllık mezarını bulmanın onurunu taşırken vefatının 200. Yıl dönümünde bu makaleyi yazmak nasip olmuş ve siz değerli okuyucularla paylaşılmıştır.

Seyyid Ahmet Âsım Efendi, âlim, şair ve büyük bir dil bilginidir. Asıl adı Ahmet Âsım’dır. Semerkantlı Şeyh Osman’ın soyundan gelen şair Husûlî Efendi’nin torunu ve Antep’in tanınmış âlim ve şairlerinden Antep Şer’iyye Mahkemesi başkâtibi, şair ve hukukçu Cenânîzâde Mehmet Efendi’nin oğludur. h. 1169 / m. 1755 yılında Antep’te Eyüpoğlu mahallesinde doğmuştur. Mütercim Âsım’ın babası, Nazmü’l-Leal adlı bir sözlük yazan Şeyh Ahmet’in 5. kuşaktan torunudur. Mütercim Âsım Efendi’nin Hacı Emin, Osman Husûlî ve Ayşe adında üç kardeşi vardır. Mütercim Ahmet Âsım Efendi, Antep’te iyi bir eğitim görmüş; Arapça, Farsça, hat ve dini ilimleri kısa zamanda kavramıştır. Sünbülzâde Vehbi Efendi Burhan-ı Katı tercümesine yazdığı takrizde “Her fende mehareti zahir ve fadl ve recahati bahir ve elsinei selasede şiir ve inşaya kadir, ulemayı zamanın ercümendi rehberi bülendi” diye övmüştür.
Mütercim Âsım Efendi, ilk eğitimini Antep’te Necip Abdullah, Hacı Ömerzâde Hafız, Şafizâde Hacı Ahmet ve Hacı Mehmet Efendilerden almıştır. Ahmet Âsım Efendi bir süre babasının ikinci kâtip olarak bulunduğu mahkemede çalışmış, daha sonra Antep Sancakbeyi Nurî Mehmet Paşa’nın divan kâtipliği Şaban 1222 (Ekim 1807)’den başlayarak vakanüvistlik yapmıştır.

Mütercim Âsım Efendi’nin kendisine ün kazandıran eserleri Arapça ve Farsça iki sözlüğüdür. Âsım Efendiye mütercim unvanını verdiren en önemli kitap, Şirazlı Mecdüddin Firuzabadî’nin “Kamusu’l-Muhit” olarak bilinen Arapça sözlüğünün “el-Okyanusu’l-Basit fi Tercemeti’l-Kamusi’l-Muhit” adlı çevirisidir. Bu çevirilerden sonra Mütercim Âsım adını almıştır. Mütercim Âsım, veba nedeniyle Üsküdar Nuh Kuyusu’ndaki evinde 9 Safer 1235 (27 Kasım 1819) tarihinde vefat etmiş ve Karacaahmet Mezarlığı’nda Harmanlıktan Miskinlere giden yolun sağ tarafındaki set üzerine defnedilmiştir.

Mütercim Asım Efendi’nin başlıca eserleri: El-Okyanusü’l-Basit fi Tercümetü’l-Kamûsu’l-Muhît, Tibyân-ı Nâfî’ der-Tercüme-i Burhân-ı Katı’, Tercüme-i Siyer-i Halebî, Merâhü’l-Mealifî Şerh-i Kasideti’l-Meâli, Tuhfe-i Lugat-i Arabiye (Tuhfe-i Âsım), Âsım Tarihi (Tarih-i Osmanî/ Tarih-i Asım), Tercüme-i muzhirü’t-Takdis bi Hurûc-i Taifeti’l-Fransis, Manzumeler, Makale-i istibsâr-amîz der beyan-ı âmeden, Tercüme-i Milel ve Nihal, Hayatiyye-Şafiye Tercümesi, Numune-i İnşa, Silsile-i Nesebi’n-Nebi, Risale fi’l-İradeti’l-Cüz’iyye, Mesailü’l-Enzar li-Temyizi’l-Efkâr, Terceme-i Şerh-i Kasîdetül-Halebî ve Yevm-i Müsevvedât’tır.

Mütercim Asım Efendinin Mezar Taşı Kitabesi:
Mezar Numarası: 5467

“Velini’am-ı daru’l-muttakin Haza kabrun fazılu’z-zeman u vahidu’d-deveran mutercimu’l-kamusu’l-muhitive’l- burhani’l-katı’ ve mutercimu’s-siyer’ul-manzumetu’l-Halebi ve şarihi manzumetu’l- emali ve sahibi’t-tesaniffi’l-fununi’l-mutenevviatia’navalidena ve istedana Ebi’l-Kemal’ul-Hac Es-Seyyid Ahmed Âsım El-Ayıtabiel-me’mur fi tahriri vakayi’i’d devletu’l- Mahmudiyyetu’l-Osmaniyyetus abı kan rahmetullahi aleyhi ila yevmi’l-beka. Li-ruhi el-Fatiha 9 Safer fi sene 1235”
Günümüz Türkçesi ile: “Bu mübarek kabir zamanının faziletli adamı devrin mümtaz şahsı El’kamus, El’muhit, Burhan-ı katı, siyer-i halebi mutercim-i Kaside-i email şerhi, çeşitli ilimlerdeki eserlerin sahibi, babamız üstadımız Osmanlı devletinin eski vakanüvisi Antepli Elhac Seyyid Ahmet Asım Efendinin kabridir. Cenabı hakkın rahmeti kıyamet gününe dek üzerine olsun. Ruhuna El- Fatiha.1235”

Mezar Numarası: 5471
Huve’l-Baki
Âsım Efendi merhumun halile-i muhteremeleri merhume ve magfurilehu cennet-mekân firdevs- i aşiyan Kerime Hanım’ın ruhu için el-Fatiha 25? fi sene 1259

Mütercim Asım’ın oğlu İsmail Nevres Efendinin mezar taşı kitabesi

Mütercim Asım’ın oğlu İsmail Nevres Efendi’nin mezarı
El Fatiha
Ve huve’l-gafuru’r-rahim
Ve huve’l-avuffu’l-kerim
Kad intekale ila rahme rabbihi’r-rahim
Es-Seyyid İsmail Nevres ibn’us-
Seyyid Ahmed Asım gaferullah
Ve ahseni ileyhi ve afad
Subbanne rahmetu aleyhi âmin
Fi 10 Muharrem sene 1235

Mezar Numarası: 5468

Mütercim Asım’ın oğlu Hamid Efendi’nin mezarı

Huve’l-Baki
Ah kim goctu yine bir seyyid u vala neseb
Yani kim Hamid Efendi mazhar-ı fazl-ı ecel
Bu el-Kemal Âsım Efendi zade idi zat-ı pak
Zahir idi… mislin hemcu bî-bedel
Taat iderek gecirmiş idi omrun heman
Ravzasın ide munevver hazret-i Hak azze ve cel
Zuhd u takva ile mevsuf fazlı kemal eyledi ol
Ragbet etmezdi cihana eyledi kat’-ı emel
Ruhunu Firdevsde goren bir melek tarih dedi
Azle Hamid Efendi arş-ı rahmanı mahal
Lillahi el-Fatiha
Fi Sene 1250

KAYNAKLAR:
1- Çınar Mahmut, Merahu’l-Meali fi Şerhi’l Emali Eseri Bağlamında Mütercim Asım Efendi’nin Kelami Görüşleri, Gaziantep’te Dini Hayat, Uluslararası Gaziantep Âlimleri ve Gaziantep’te Dini Hayat Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı, Editörler: Erol Erkan, M. Raşit Akpınar, Hacer General, Gaziantep, 2017.
2- Dikici Recep, Osmanlı Dönemi Gaziantepli Âlimler, Gaziantep’te Dini Hayat, Uluslararası Gaziantep Âlimleri ve Gaziantep’te Dini Hayat Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı, (Ed.) Erol Erkan, M. Raşit Akpınar, Hacer General, Gaziantep, 2017.
3- Erdoğan İsmail, Mütercim Asım Efendi’nin Sözlüklerinde Yer alan Bazı Felsefi Kavramlar, Gaziantep’te Dini Hayat, Uluslararası Gaziantep Âlimleri ve Gaziantep’te Dini Hayat Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı, Editörler: Erol Erkan, M. Raşit Akpınar, Hacer General, Gaziantep, 2017.
4- Güzelbey Cemil Cahit, Cenaniler ve Cenani Mehmet Efendi, Gaziantep Kültür Dergisi, C. X, Sayı: 214, Gaziantep, 1967.
5- Güzelbey Cemil Cahit, Gaziantep Hattatları, Hakkakları ve Ressamları, Sabah Günlük Siyasi Bağımsız Gazete, Sayı: 6998, 25 Mart 1983.
6- Güzelbey Cemil Cahit, Cenaniler, s. 41, Ufuk Matbaası, İstanbul, 1984.
7- İnal Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, C. I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1969.
8- Okiç Muhammed Tayyip, Antepli Fakih Mustafa Sait Efendi, (1202 (?) – 1279/1787 (?) – 1862-3), Gaziantep Kültür Dergisi, C. XI, Gaziantep, 1968.
9- Şahiner Necmettin, Türk Dilinin Mimarı Antepli Mütercim Asım, Şehitkâmil İlçe Belediyesi, Kültür Müdürlüğü Yayınları, No: 6, Gaziantep, 1997.
10- Taşkesenlioğlu Lokman, Mütercim Asım Efendi “Ebü’l- Kemal es- Seyyid Ahmed Asım” (1755-1819) Lügatçilerin En Büyüğü, el-Allâme, Geçmişten Günümüze Türkçe’ye Hizmet Edenler, Nobel Bilimsel Eserler, 2016.
11- Türkmen, Ö.S, Asım Tarihi’nin Birinci Cildinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih An Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, 2016.
12- Yakar Halil İbrahim, Antepli Divan Şairleri, Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Gaziantep, 2015.
13- Yener Şakir Sabri, Gaziantep Büyükleri Beş yüz Elli Yıllık Âlim ve Şairleri, Gaziantep Halkevi Dil, Edebiyat ve Tarih Şubesi Yayınları, Gaziantep, 1934.