ANTEP SAVUNMASI ANA KAYNAKLARI

Milli Mücadele yıllarında Güney Cephesinin önemli bir ayağını oluşturan Antep savunması, şanlı direnişiyle tarihteki yerini almıştır. Savunma üzerine pek çok makale ve kitap yayımlanmıştır. Bu çalışmalar, Antep savunmasının gelecek kuşaklara daha sağlıklı olarak aktarılmasında önemli bir rol üstlenmektedir. Yayınların bir kısmı hatırat türü eserler olduğu gibi, bir kısmı da belgelere dayanan birinci el kaynaklarıdır.

Savunmanın birinci el ana kaynakları arasında şu ana kadar ortaya konulan çalışmalar olduğu gibi, yazılı kaynaklarda bahsedilmesine rağmen hala ulaşılamayan eserler de vardır. Sahir Üzel ‘in belirttiği İane Defteri, Ali Nadi Ünler‘in bahsettiği Tabur Defteri gibi birinci el kaynaklarına maalesef hâlâ tesadüf edilememiştir. Bu zamana kadar üzerinde pek durulmayan Antep savunmasının ana kaynaklarını şu şekilde sıralayabiliriz.

1- Etraf-ı Şehir Cepheler Kumandanlığı Tahrirat ve Telgraf ve Telefon ve Tamim Defteri
Antep savunmasındaki yazışmaların yer aldığı Etraf-ı Şehir Cepheler Kumandanlığı Tahrirat ve Telgraf ve Telefon ve Tamim Defteri de Gaziantep Müzesi envanterinde 26 numara ile kayıtlıdır. Defterin müzeye ne zaman ve nasıl teslim edildiği belli değildir. Defter dağınık vaziyette bulunduğu için sayfalar birbirine karışmış ve çok tahrip olmuştur. Defterde her yazışmaya bir numara verilmekle beraber bazı yazışmalar numarasızdır. Defterdeki ilk belge 417, son belge ise 580 numaralıdır. Numarasız yazılarla beraber toplam 218 belge bulunmaktadır. Defterde cepheler arası yazışmalar yanında günlük harp raporları da yer almaktadır. Ali Nadi Ünler Gaziantep Savunması adlı eserini kaleme alırken defterdeki yazışmaların bazılarından faydalanmıştır. Defterde savunma sırasında Etraf-ı Şehir Cepheler Komutanlığının başta Ankara olmak üzere cephelerle ve diğer illerle olan yazışmaları, telgraf, telefon, tahrirat ve tamimleri yer almaktadır. Defter yayımlanmıştır.

2-Antep Savunması Askeri İaşe Defterleri
Antep Savunması Askerî İaşe Defterleri Gaziantep Müzesi envanterinde 1683, 1684 ve 1685 numaraları ile kayıtlıdır. Defterler kırmızı bez ciltle kaplanmıştır. Defterlerin kapağında günümüz Türkçesiyle “Antep Savaşında Askeri Ambardan Mücahit Topluluklarına verilen gündelik Erzak Defteridir. Teslim eden: Savaşta İaşe Ambar Müdürü olan Yedek Subay M. Tevfik Üner” yazılıdır. 1683 numaralı defterin orta kısmına ise Osmanlı Türkçesiyle “İaşe Ambarı Müvazene Defteridir, 12 Teşrinievvel 1336, 11 Şubat 1337 ” kaydı düşülmüştür. 1684 ve 1685 numaralı defterlerde toplanan erzakın, hangi mevzi ve cephelere dağıtıldığı, kime ne kadar erzak verildiği gün gün yer almaktadır. 1683 numaralı defterde ise İaşe Komisyonuna gelen erzakın genel toplamı bulunmaktadır. 3 defterden meydana gelen iaşe kayıtları toplam 210 sayfadır. Yıllardır özenle muhafaza edilen defterler Antep savunmasının kıymetli evrakları arasında çok önemli bir mevkie sahiptir. Savunmanın açlığa rağmen nasıl devam ettiği, Heyet-i Merkeziye’nin savaş ortamında iaşe konusunda nasıl titiz davrandığı, halkın ne gibi fedakarlıklarda bulunduğu bu defterlerle tescillenmiştir. Antep savunmasının en ateşli günlerinde cephede savaşan asker ve sivil kişilerin günlük yiyecek ve tedariklerini düzenli bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla oluşturulan İaşe Komisyonu, savunmanın son gününe kadar görev yapmıştır. Elde bulunan yiyecekler düzenli ve tasarruflu bir şekilde cephelere dağıtmıştır. Defterlere göre 16 Mayıs 1336/1920 ile 8 Şubat 1337/1921 tarihleri arasında cephelere erzak ve iaşe dağıtılmıştır. Antep Savunması Askeri İaşe Defterleri yayımlanmıştır.

3-Antep Savunması Hastane Defteri
Antep savunması ana kaynakları arasında yer alan Hastane Defteri, Gaziantep Müzesi envanterine 1686 numara ile kayıtlıdır. Defter 19×27 cm. boyutlarında ve 163 sayfadır. Sayfa numaraları sonradan yazılmıştır. 1 Nisan 1920-27 Mart 1921 tarihine kadar hastaneye gelen yaralıların bilgileri mevcuttur. 9 Şubat 1921’de şehrin Fransızlara tesliminden sonra da hastane yaralılara hizmet vermeye devam etmiştir. Defterde 2023 kişinin kaydı vardır. Antep Savunması Hastane Defteri yayımlanmıştır.

Şeyh Camii Hastanesi Hastane Defteri’nde her yaralı ve şehidin; sıra numarası, künyesi, doğum tarihi, hastaneye giriş ve çıkış tarihleri, memleketi, mahalle veya karyesi, kıtası, hangi mevkide ve ne ile yaralandığı, emaneti gibi hususlar yazılmış; teşhis ve mülâhazat başlığı altında da yaralıların durumları ortaya konulmuştur. Buradaki bilgilerden hareketle savunmada savaşan kişilerin her türlü bilgisine ulaşıldığı gibi, savunmanın seyri hakkında da çok değerli bilgiler ortaya çıkmaktadır. Teşhis kısmında yaralıların durumu hakkında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir.

Defteri “Hangi mevkide ne ile cerh olunduğu” başlığı altında hastaneye gelen yaralıların hangi mevkide yaralandıkları yer almıştır. Antep savunmasında şehir içi ve şehir dışı cephelerde düşman ateşine maruz kalan kimselerin yaralandıkları yerler -eğer biliniyorsa- belirtilmiştir. Buradan, Antep savunmasının hangi cephelerde yapıldığı ve düşman askerlerinin nerelere saldırdıkları da anlaşılmaktadır. Şehrin dört bir yanı muhasara altında olduğu için düşman, Antep’e her taraftan saldırmıştır. Mevkilere göre Antep’te düşman ateşine maruz kalmayan mahalle yok gibidir. Antep savunmasında şehir içi ve dışında düzenli ordudan gönüllü çetelere kadar pek çok askerî birlik görev almıştır. Hastane Defteri’nin “Kıtası” kısmında hastaneye gelen yaralıların bağlı bulundukları askerî birlikler yer almıştır.

4-Antep Savunması Muhabere Defteri
Antep savunmasının ana kaynakları arasında yer alan Muhabere Defteri Gaziantep Müzesi envanterinde 24 numara ile kayıtlıdır. Defterin müzeye ne zaman ve nasıl teslim edildiği belli değildir. Defterin ilk sayfasında Heyet-i Merkeziye Muhabere Defteri başlığı yer almaktadır. Defterde her yazışmaya bir numara verilmekle beraber bazı yazışmalar numarasızdır. Siyah kaplı sarı yapraklı defterde toplam 212 yazışma mevcuttur. Ali Nadi Ünler Gaziantep Savunması adlı eserini kaleme alırken defterdeki bu yazışmalardan faydalanmış ve 88 tanesine kitabında yer vermiştir. Muhabere Defteri’ndeki yazışmalardan anlaşıldığına göre, Heyet-i Merkeziye savunma esnasında Antep’te vuku bulan her bilgi ve durumu savunma cepheleriyle, mıntıka, fırka ve kolordu komutanlıklarıyla, Büyük Millet Meclisi ve Mustafa Kemal Paşa ile paylaşmıştır. Antep Heyet-i Merkeziye bazen bilgi vermek, bazen onay almak bazen de içinde bulundukları durumun vehametini ortaya koymak amacıyla kritik olan her bilgi ve olayı başta Ankara olmak üzere bağlı oldukları üst makamlarla veya kendilerine bağlı kurul ve kurumlarla istişare ederek durum değerlendirmesi yapmışlardır. Defterde iaşe ve erzak eksikliği ile temini noktasında pek çok yazı vardır. Defterdeki belgelerde bazen resmî üsluptan çıkılmış, çaresizliğin en son haddesini gösteren duygusal ifadelere yer verilmiştir. Yazılarda adeta açlığın ve çaresizliğin çığlıkları duyulmuştur. Umudun yitirildiği, elden bir şeylerin gelmediği anlarda bile savunmanın ciddiyeti ve savaşın acı yüzü yazışmalara yansımıştır. Antep Savunması Heyet-i Merkeziye Muharebe Defteri yayımlanmıştır.

5-İstiklâl Harbi Antep Askeri Zayiat Defteri
Şeyh Camii Hastanesine gelen yaralıların kayıtlarının tutulduğu iki defter vardır. Birincisi, yayınladığımız Antep Savunması Hastane Defteri’dir. İkincisi kayıtlarda İstiklâl Harbi Antep Askeri Zayiat Defteri olarak geçmektedir. Defter tarafımızdan gün ışığına çıkarılmıştır ve yayına hazırlanmaktadır.
6-Antep Savunması İaşe Satınalma
Defteri
Antep savunma esnasında, özellikle halkın çok büyük sıkıntılar yaşadığı dördüncü Fransız muhasarası sırasında, muhtaç ve fakir kişilere erzak temin etmek amacıyla Heyet-i Merkeziye’nin denetiminde ve gözetiminde Umumi İaşe Komisyonu oluşturulmuştur. Komisyon tüccar, esnaf ve halktan satın aldığı erzak ve malzemeleri fakir ve muhtaç kişilere dağıtmıştır. Komisyon satın aldığı erzakın türünü, miktarını ve ödediği meblağı gün gün ve tek tek kayıt altına alarak bir defterde toplamıştır. Ali Nadi Ünler, son muhasarada asker ve ahalinin iaşeleri için halktan satın alınan yiyecek maddelerinin kaydını gösteren bir defterden bahsetmektedir (Ünler, 1969: 187). Ali Nadi Ünler’in bahsettiği defter, İaşe Satınalma Defteri’dir. Defterin üzerinde herhangi bir ibare yoktur. Antep savunmanın çok önemli ana kaynakları arasında bulunan ve adına İaşe Satınalma Defteri dediğimiz bu defter şu an Gaziantep Müzesi envanterinde 28 numara ile kayıtlıdır. Defterin müzeye ne zaman ve nasıl teslim edildiği belli değildir. Defterde alınan erzak ve malzemenin cinsi, fiyatı, miktarı yazılmış, erzak kimden alınmışsa o şahsın mührüne, imzasına veya parmak basımına yer verilmiştir. Belli aralıklarla temin edilen erzak listesinin her birine tarih ve numara verilmiştir. Defterdeki ilk sayfa ilk üç numarayı kapsamaktadır ama çok silik olduğu için okunamaz durumdadır. Buna göre 4 numaralı ilk tarih 4 Kanun-ı Evvel (Aralık) 1336/1920’dir. Antep Savunması İaşe Satınalma Defteri yayımlanmıştır.
7-Genelkurmay Başkanlığı ATASE
Belgeleri
Antep savunması hakkında en kapsamlı ve düzenli belgeler Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE)’de bulunmaktadır. Arşivde savunma ile ilgili pek çok yazışma mevcuttur.
8-Gaziantepli aile ve şahıslarda bulunan belgeler
Antep savunması şehrin topyekûn yaptığı bir savunma olduğu için, savunmaya ait resmi belgelerin yanı sıra, savunma sırasında bizzat görev yapan şahıslarda bulunan ve kayıtlara girmeyen ve varlığı pek bilinmeyen çok önemli belgeler de mevcuttur.